Công trình kiến trúc quan trọng và tiêu biểu nhất cho thành phố Quy Nhơn chắc có lẽ là khu vực Thành Hoàng Đế. Nơi đây tập trung một loạt những di tích cổ rất đẹp và có ý nghĩa lịch sử: Tháp Cánh Tiên, Lăng Võ Tánh, tượng Voi Chiêm Thành…
“Thành Hoàng Đế nằm trên địa phận các thôn Nam Tân, Bắc Thuận của xã Nhơn Hậu và thôn Bá Canh của xã Đập Đá thuộc huyện An Nhơn, nằm phía Tây quốc lộ I, cách thị trấn Bình Định 10 km và thành phố Quy Nhơn 27 km. Thành được xây dựng chính giữa đồng bằng Bình Định, trên vùng đất cao mang tính gò đồi. Phía bắc là sông đập đá làm hào tự nhiên bảo vệ thành. Phía tây nam có sông Thiết Giang, sông chia làm bốn nhánh chảy xuống chân núi thiết trụ, núi Ngạc Đàm tạo thành sông Ngạc, một nhánh chảy từ thành từ hướng nam sang hướng đông gọi là sông Thạch Khu, một nhánh từ phía tây thành chảy sang phía Bắc gọi là sông Vĩ. Bên ngoài thành, phía đông là sông Đập Đá, núi Mò O…; phía bắc là vùng đồi gò thấp chạy liên tục và sông Quai Vạc…; phía nam là vùng gò Tam Tháp, Núi Tam, Góc tây nam là vùng gò Vân Sơn và vùng trũng Bàu Sen. Toàn bộ thành nằm trên vùng trung du chuyển tiếp từ miền núi xuống vùng đồng bằng, lại bị chia cắt bởi nhiều gò tháp, vùng trũng, hồ nước tạo cho thành một địa thế phức tạp, dễ thủ khó công” (Sưu tầm)
Đa số các di tích này đang được bảo vệ khá tốt, đường đi tìm có vẻ khá khó khăn vì các di tích nằm rải rác, hỏi người dân mà cũng khó tìm ra người nào biết rõ, họ chỉ mang máng thôi. Mọi người nên hỏi đường ở những người lớn tuổi, đám trẻ trẻ mà nghe mấy địa danh này là lắc đầu không biết gì cả. Đầu tiên là Tháp Cánh Tiên…
“Tháp Cánh Tiên nằm giữa thành Ðồ Bàn, thuộc làng Nam An, xã Nhơn Hậu, huyện An Nhơn, tỉnh Bình Định, cách thành phố Qui Nhơn 27km về hướng tây bắc. Tháp xây trên một đỉnh đồi cao chừng vài chục thước, thờ bà Nữ Thần Y A Na.
Tháp Cánh Tiên có bề mặt vuông, nhiều tầng xây bằng gạch, cao gần 20m, trông xa giống như đôi cánh của nàng tiên đang bay lên trời. Đây là một trong những ngôi tháp điển hình cho phong cách kiến trúc Bình Định. Kết cấu gồm tiền sảnh và điện thờ (tiền sảnh bị đổ sụp). Phía ngoài thân tháp, các mặt tường được trang trí những cột ốp và các khung dọc nhô ra. Khác với các tháp chàm khác, tháp Cánh Tiên được xây dựng một phần bằng sa thạch ở nửa phía ngoài các cột ốp tường và các góc diềm mái. Tại bốn góc ở mỗi tầng của tháp có các chi tiết bằng đá hình đuôi phượng nhô ra” (Sưu tầm)
Hai đứa chạy xe vòng vèo tìm hỏi mãi mà không thấy, người nói phía Nam phía Bắc loạn cả, tới khi nhìn thấy Tháp nằm xa xa trên đồi thì cũng không biết chạy theo hướng nào để tới, chạy thẳng vào cửa nhà người ta, chủ nhà nhìn hai đứa chắc cũng ngạc nhiên lắm. Những con đường đất đỏ trơn trượt sau những con mưa, con đường nhỏ ngoằn ngoèo chạy dưới những tán tre cao vút y như ở miền Bắc. Tới cổng của khu vực tháp Cánh Tiên tưởng phải trèo tường vì thấy cửa cài kín, phía ngoài có vài người đi lượm củi khô….
Từ Tháp Cánh Tiên chạy lên một đoạn là tới một ngã ba, bạn rẽ trái chạy riết là thấy một khu vực trống trải, bằng phẳng, có dáng dấp gì đó của một công trình di tích cổ. Đó là khu vực Lăng Võ Tánh…
“Võ Tánh - danh tướng đời nhà Nguyễn
Từ buổi đầu Võ Tánh đã giúp cho Nguyễn Vương lập nhiều công trận. Ông đã từng đánh bại tướng Tây Sơn Đào Văn Hồ, đọat thành Diên Khánh vào năm 1790. Năm 1793, Võ Tánh được thăng chức Khâm Sai Quán Suất Hậu Quân Dinh Bình Tây Tham Thắng Tướng Quân Hộ Giá. Khi trấn thủ thành Diên Khánh, Võ Tánh dùng mưu đuổi quân Tây Sơn đến vây thành (1794). Sau đó ông được phong tước Quận Công kiêm lãnh chức Đại Tướng Quân.
Năm 1797, ông theo Nguyễn Vương ra đánh Quảng Nam. Thừa thắng, ông vượt qua sông Mỹ Khê (Quãng Ngãi) đánh bại Đô Đốc Tây Sơn Nguyễn Văn Giáp. Năm 1799, ông lại theo Nguyễn Vương ra Quy Nhơn lần nữa. Vào cửa bể Thị Nại, Võ Tánh và Chưởng Hữu Quân Nguyễn Huỳnh Đức thắng quân Tây Sơn tại Thị Giả, rồi tại cầu Tân An, giết được Đô Đốc Tây Sơn Nguyễn Thiệt. Đô Đốc Lê Chất xin hàng, xin làm thuộc tướng của Võ Tánh. Ông chận đánh quân của Thái Phó Tây Sơn là Lê Văn Đng tại làng Kha Đạo, bắt được 6000 quân Tây Sơn và 50 thớt voi. Các tướng Tây Sơn là Lê Văn Thanh và Nguyễn Đại Phát phải mở cửa thành Qui Nhơn xin hàng. Thành Qui Nhơn đượ đổi tên là thành Bình Định….” (Sưu tầm)
